AGRO Web

Η εκπαίδευση στην περιοχή ανάγεται στο 1850, όπου ο ιερέας και δάσκαλος Παπακυριάκος, μετέδιδε αφιλοκερδώς, γνώσεις στα παιδιά, άλλοτε στο σπίτι του και άλλοτε στο ύπαιθρο, εκτελώντας παράλληλα τις γεωργικές του εργασίες. Το ρόλο του διδάσκοντα, το 1865 ανέλαβε ο διάκος Αριστείδης Γεωργίου, ο οποίος συγκέντρωνε στο σπίτι του γύρω στους σαράντα μαθητές. Δίδασκε επί  αμοιβής, την οποία εισέπραττε από τους γονείς των μαθητών του, οκτώηχο του ψαλτηρίου και αποστόλου, εκκλησιαστική μουσική, αριθμητική αλλά και γραφή. Τα μετέπειτα χρόνια, η εκπαίδευση ήταν διαδεδομένη, όπως διαφαίνεται από τη λειτουργία δύο δημοτικών σχολείων, μέχρι και το 1980. Από το 1980, η πληθυσμιακή μείωση, λόγω κυρίως της μετακίνησης των κατοίκων για εξεύρεση εργασίας  και της αστυφιλίας, οδήγησε το ένα εκ των δύο σχολείων σε κλείσιμο.  Το Παλαιχώρι είναι ένα χωριό το οποίο αποτελείται από δύο κοινότητες και δύο κοινοτικά συμβούλια, το Παλαιχώρι Ορεινής και το Παλαιχώρι Μόρφου.
Τόσο το Παλαιχώρι Ορεινής, όσο και Παλαιχώρι Μόρφου, ανήκουν στη γεωγραφική περιφέρεια της Πιτσιλιάς και απέχουν μόλις 43 χιλιόμετρα από το κέντρο της πρωτεύουσας. Είναι ιδιαίτερα αξιομνημόνευτο, πως στους τοπογραφικούς χάρτες του νησιού, δεν διαχωρίζεται το Παλαιχώρι σε δύο χωριά, γεγονός που συχνά οδηγεί στο συμπέρασμα, πως το Παλαιχώρι αποτελεί «ένα μεγάλο κεφαλοχώρι της Πιτσιλιάς». Επιπλέον, σε χάρτες προγενέστερης εποχής, η περιοχή συναντάται με την ονομασία «Palicori». Ο διοικητικός διαχωρισμός του Παλαιχωρίου, που στις μέρες μας είναι υπαρκτός με τη συγκρότηση δυο διαφορετικών κοινοτήτων, στηρίχθηκε στη διαχωριστική γραμμή που διαγράφει ένα φυσικό σύνορο, το «ρυάκι Παλαιχώρι» ή αλλιώς «παρακλάδι του ποταμού Περιστερώνας, παραπόταμου του Σερράχη». Στην ανατολική πλευρά, της πορείας που ακολουθεί το ρυάκι, βρίσκεται το Παλαιχώρι Ορεινής, ενώ στη δυτική το Παλαιχώρι Μόρφου. 
Η περιοχή των Παλαιχωρίων δέχεται ετησίως ως μέση βροχόπτωση γύρω στα 810 χιλιοστόμετρα, γ’ αυτό και θεωρείται ως μια από τις καλύτερα αρδευόμενες περιοχές του νησιού. Το μεγαλύτερο μέρος της έκτασής του έχει αξιοποιηθεί γεωργικά, με μοναδική εξαίρεση τις βραχώδεις και απόκρημνες περιοχές. Οι κάτοικοι τόσο από το Παλαιχώρι Ορεινής, όσο και από το Παλαιχώρι  Μόρφου, επιδίδονται στην καλλιέργεια αμπελιών, κατάλληλων για την παρασκευή οίνου, διαφόρων δέντρων, όπως μηλιές, αχλαδιές, κερασιές, ροδιές, οσπρίων, όπως φασολιών, κουκιών, αλλά και νομευτικών φυτών. Πρέπει να σημειωθεί πως τα φασόλια, που παραδοσιακά καλλιεργούνται στο χωριό, ανήκουν σε μια τοπική ποικιλία. Τέλος, το Παλαιχώρι φημίζεται για την παραγωγή πατατών και ντοματών, γνωστών ως «πομυλόρκα» . Είναι αξιοσημείωτο πως οι καλλιεργήσιμες εκτάσεις του Παλαιχωρίου Ορεινής, αρδεύονται από το φράγμα Παλαιχώρι- Καμπί. Η παλαιότερη μαρτυρία για το Παλαιχώρι, θεωρείται η αναφορά στην παραχώρηση της περιοχής από τον Ερρίκο Β΄, τότε βασιλιά της Κύπρου, στους Ναΐτες -πιθανότατα το 12ο αιώνα. Σύμφωνα με τον ντε Μας Λατρί, στις αρχές του 14ου αιώνα, το Παλαιχώρι από τους Ναΐτες πέρασε στα χέρια των Ιωαννιτών ιπποτών. Μια άλλη πηγή θεωρεί το Παλαιχώρι, ιδιωτικό φέουδο της οικογένειας των Ιβελίνων.  Τον 14ο αιώνα, αλλά πιθανότατα ήδη από τη βυζαντινή, το Παλαιχώρι υφίσταται διοικητική διαίρεση, με σύνορο όπως και στις μέρες μας, τον ποταμό της Περιστερώνας. Ειδικότερα, ο οικισμός της δεξιάς όχθης, άνηκε στην «επικράτεια της Υποκομητείας», ενώ της αριστερής όχθης στην «κοντράδα της Πεντάγειας», ή πιο απλά στη διοικητική περιφέρεια της συγκεκριμένης περιοχής. Η κάθε διοικητική μονάδα, η μια στα ανατολικά και η άλλη στα δυτικά του ποταμού, πιθανότατα αποτελούν τα θεμέλια των σημερινών χωριών Παλαιχωρίου, Ορεινής και Μόρφου αντίστοιχα.  Επιπλέον υποστηρίζεται πως η περιοχή του Παλαιχωρίου δημιουργήθηκε από την έλευση οικισμών, που αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν την πατρογονική τους εστία, εξαιτίας κάποιας καταστροφής, λόγου χάρη φυσικής, όπως ανομβρίες, έλλειψη νερού. Μερικοί από τους οικισμούς που μετακινήθηκαν στο Παλαιχώρι, σύμφωνα πάντοτε με τη μαρτυρία του Νέαρχου Κληρίδη, είναι το Μυλούρι, η Μαρούλαινα, το Κάτω Απλίκιν, ο Άγιος Νικόλαος, η Αγία Κορώνη και οι Αντωνήες ή αλλιώς Σπίδκια τους Παππάες. Πράγματι, οι προαναφερόμενοι οικισμοί φαίνεται πως είχαν μετακινηθεί στο χωριό, αλλά δεν αποτελούν τον πυρήνα πάνω στον οποίο συγκροτήθηκε, εφόσον η ίδρυση του Παλαιχωρίου ανάγεται σε παλαιότερη εποχή. Προφανώς, η εγκατάσταση νέου πληθυσμού συνέβαλε στη δημογραφική αύξηση της περιοχής.
Στα νεότερα χρόνια, ειδικότερα στα χρόνια της αγγλοκρατίας, το Παλαιχώρι διετέλεσε έδρα διαφόρων υπηρεσιών, όπως του δικαστηρίου και του αστυνομικού σταθμού, από τις αρχές του 20ου αιώνα. Ιδιαίτερη ήταν η συμβολή των κατοίκων του Παλαιχωρίου την περίοδο του απελευθερωτικού αγώνα κατά των Άγγλων, το 1955- 1959. Από το Παλαιχώρι προέρχονταν σημαντικοί αγωνιστές, όπως ο Κυριάκος Μάτσης, Μιχαλάκης Καραολής, ο Νίκος Γεωργίου αλλά και ο Πολύκαρπος Γεωρκάτζης, ο οποίος διέπρεψε και στο χώρο της πολιτικής. Η συνεισφορά των αγωνιστών Κυριάκου Μάτση, Μιχαλάκη Καραολή και Νίκου Γεωργίου τιμάται με την ανέγερση μνημείου, ενώ προς τιμή του Πολύκαρπου Γεωρκάτζη, έχει διαμορφωθεί η οικία του σε μουσείο, μέσα από το οποίο γίνεται γνωστή η ζωή του. Επιπρόσθετα, το Παλαιχώρι είχε την τιμή να φιλοξενήσει ένα από τους ηρωϊκότερους μαχητές του απελευθερωτικού αγώνα, το Γρηγόρη Αυξεντίου, του οποίου το κρησφύγετο στο Παλαιχώρι, αποτελεί μέρος του Μουσείου Μνήμης του Απελευθερωτικού Αγώνα.
Τέλος, το χωριό κοσμεί το άγαλμα της Κύπριας Μάνας, το οποίο εξυμνεί το ήθος και τη φιλοπατρία που επέδειξαν οι μανάδες που έχασαν τα παιδιά τους στη διάρκεια του απελευθερωτικού αγώνα 1955-59. Εν κατακλείδι, η ιστορία του Παλαιχωρίου Μόρφου και Ορεινής μοιράζεται μια κοινή πορεία , εφόσον ο διαχωρισμός της θεωρείται συχνά ανέφικτος. Από την ιστορική διαδρομή των Παλαιχωρίων, κυρίαρχη θέση κατέχει η συνεισφορά των κατοίκων σε έμψυχο και άψυχο υλικό, την περίοδο του Απελευθερωτικού Αγώνα των Κυπρίων κατά των Άγγλων. Ταυτόχρονα, τα Παλαιχώρια έχουν να επιδείξουν εξαίσια έργα αρχιτεκτονικής, τόσο λαϊκής όσο και εκκλησιαστικής, μνημεία αγώνος, αλλά και αριστουργήματα τέχνης, κυρίως μέσω της εσωτερικής διακόσμησης των ναών. Χωρίς αμφιβολία, τα Παλαιχώρια, ξεχωρίζουν για την πολύχρονη ιστορική πορεία τους, για τον πολιτισμικό τους πλούτο- όπως κυρίως αναδύεται μέσω των ναών του Αγίου Λουκά, του Αγίου Γεωργίου, της Παναγίας της Χρυσοπαντάνασσας, της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος (Αγία Σωτήρα), τη γραφικότητά τους, αλλά και για τη μοναδική φυσική ομορφιά τους.